Ủy ban nhân dân huyện Việt Yên tỉnh Bắc Giang đã có công văn gửi cho Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam, yêu cầu chủ trì cử các chuyên gia đại diện của Bảo tàng đến chùa Thổ Hà để thực hiện việc khảo sát, đánh giá hiện trạng cũng như mức dộ hư hại của bia đá Hưng Công. Từ đó có cơ sở để đưa ra phương án khôi phục khối bia đá này.
Sau đó, Đoàn công tác từ Bảo tàng quốc gia Việt Nam với đại diện trưởng đoàn là Tiến sĩ Phạm Quốc Quân là thành viên Hội đồng di sản văn hóa quốc gia đã về chùa Thổ Hà nghiên cứu, đánh giá và đưa ra biện pháp khôi phục khối bia đá hơn 300 năm tuổi bị vỡ trong khi di chuyển để nâng nền chùa Thổ Hà.
Mục Lục
Lập phương án khôi phục nguyên trạng bia đá chùa Thổ Hà
Trên cơ sở ý kiến của các chuyên gia và các cơ quan chuyên môn; Bảo tàng Lịch sử quốc gia đã lập phương án phục hồi nguyên trạng bia đá chùa Thổ Hà. Theo đó, phương án được đưa ra là phục hồi nguyên trạng ở mức độ cao nhất; có thể về hình dáng, nội dung của bia đá (họa tiết, hoa văn, chữ Hán). Bên cạnh đó, đảm bảo có thể lưu giữ lâu dài; phục vụ công tác bảo tồn, nghiên cứu và phát huy giá trị.
Hiện trạng bia đá
Theo đánh giá hiện trạng, các chuyên gia cho biết, bia chùa Thổ Hà đã được tu sửa trước đây; phần trán và thân bia có vết gắn bằng xi măng, một vài vị trí hoa văn, chữ viết đã được phục dựng lại. Bề mặt bia có nhiều rêu mốc, tạp chất; đặc biệt có nhiều vết nứt chạy theo các hướng khác nhau; đây đều là các vết nứt cũ do đá bị phong hóa theo thời gian và tác động của các biến cố đã xảy ra (cháy, ngập lụt). Các tác động này làm giảm lực liên kết giữa các lớp đá tự nhiên; tạo ra các vết nứt, rất dễ gãy vỡ khi có lực tác động đủ mạnh.
Hiện tại, phần thân bia đã bị gãy vỡ theo chiều ngang, chia thân bia làm hai phần riêng biệt. Phần thân trên và trán bia liên kết rất yếu do có nhiều vết nứt; dễ vỡ nếu di chuyển hoặc tác động lực không phù hợp. Phần thân bia phía dưới đã bị nứt, vỡ thành nhiều mảnh; hình dáng đã bị xô lệch, các mảnh vỡ nhỏ rơi vào các vết nứt lớn làm cho các mảng vỡ lớn không thể xếp khít vào nhau; một số mảnh vỡ nhỏ có thể đã bị thất lạc. Bề mặt các vết gãy, vỡ đã bao phủ bùn đất cho thấy các vết nứt, vỡ đã hình thành từ trước và bùn đất khi ngập lụt đã ngấm sâu vào trong lõi hiện vật theo bề mặt tiếp giáp giữa các vết nứt, vỡ.
Phương án khôi phục
Tư liệu hóa hiện trạng hiện vật
Bước đầu tiên trong quy trình phục dựng là tư liệu hóa hiện trạng hiện vật. Bao gồm các công việc thu thập tài liệu về quá trình lưu giữ bia tại chùa Thổ Hà; hình ảnh, bản dập bia trước khi bia bị vỡ. Ghi chép, khảo tả chi tiết hiện trạng hiện vật. Thu gom toàn bộ các mảnh vỡ còn lại, chụp ảnh, ghi chép, xác định, ghi lại vị trí của từng mảnh vỡ; chụp ảnh chi tiết hiện vật trước bảo quản.
Bước phục dựng
Ở bước phục dựng, bảo quản bia theo phương án được đưa ra, huyện Việt Yên lựa chọn vị trí, chuẩn bị sẵn sàng mặt bằng đặt bia lâu dài để thực hiện gắn chắp, phục dựng. Các chuyên gia lưu ý, vì trọng lượng bia khá lớn (khoảng 2 tấn); phần móng đặt bia cần được tính toán kỹ để đảm bảo về lâu dài bia không bị sụt lún, nghiêng. Bên cạnh đó, làm sạch toàn bộ bề mặt bên ngoài hiện vật; nhằm làm rõ hoa văn, chữ khắc và nâng cao tính thẩm mỹ của hiện vật.
Bước gia cố, gắn chắp
Thực hiện các bước gia cố, gắn chắp, dựng lại bia theo đúng nguyên tắc bảo tàng học. Trong quá trình thực hiện phục dựng có sự tham gia tư vấn của chuyên gia khảo cổ học, Hán Nôm để đảm bảo tính xác thực; và không làm sai lệch ý nghĩa văn bia, phục hồi bia ở mức độ cao nhất có thể.
Sau khi lắp ghép hai phần bia, quá trình hoàn thiện sẽ gia cố toàn bộ hiện vật, trám vá các vết nứt, vị trí bị khuyết thiếu nhằm tăng độ bền vững cho hiện vật, hạn chế sự xâm nhập của hơi ẩm và các chất ô nhiễm vào bên trong; xử lý hoàn thiện các vị trí trám vá trên bề mặt, phục hồi các hoa văn và chữ viết đã mất trả lại gần nhất có thể hiện trạng ban đầu của hiện vật.
Cũng theo các chuyên gia, bia sau khi phục dựng, bảo quản phải được lưu giữ; hoặc trưng bày ở khu vực cao ráo, không ngập lụt, có mái che để hạn chế sự tác động của môi trường. Vì bia có rất nhiều các vết nứt và thớ đá tiềm ẩn nguy cơ tách vỡ nên khó có thể chịu đựng thêm sự tác động của thời tiết khắc nghiệt; như mưa, nắng nóng và sự thăng giáng nhiệt độ liên tục,… Bia có thể tích lớn và nặng, Bảo tàng Lịch sử quốc gia đề nghị UBND huyện Việt Yên cử nhân lực, công cụ hỗ trợ khi cần thiết; đồng thời có mái che trong quá trình phục dựng, bảo quản.
Chùa Thổ Hà – Bắc Giang
Chùa Thổ Hà có tên là Đoan Minh Tự; chùa được nhà nước công nhận Di tích lịch sử văn hóa 1996. Niên biểu chính thức của chùa chưa tìm thấy. Căn cứ dòng chữ ghi trên đôi rồng đá ở cửa chùa thì năm Giáp Thân 1580 đời nhà Mạc mua rồng đá, năm Canh Thân 1610 tu sửa lại. Đúng lý chùa phải làm trước khi mua rồng đá. Chùa xây dựng theo kiểu nội công ngoại quốc, có quy mô lớn; bao gồm cổng tam quan, gác chuông và tiền đường. Tam quan chùa nằm sát sau đình.